Typy i konstrukcja wiatraków

Wiatraki można podzielić pod wieloma względami. Podstawowy podział to typy wiatraków wg ich konstrukcji. Wtórnym podziałem jest podział wg przeznaczenia ponieważ takie same konstrukcyjnie wiatraki napedzały różne urządzenia, wiatraki zbożowe napędzały koła młyńskie, witraki odwadniajace napedzały mechanizmy czerpakowe... itd.

Typy wiatraków (wg konstrukcji)

- koźlak
- holenderski
- paltrak
- wiatrak sokólski
- wiatrak czerpakowy

koźlak

Najstarszym i najpopularniejszym typem wiatraka występującym na ziemiach polskich jest wiatrak kozłowy, czyli "koźlak". Ich nazwa pochodzi od kozła, czyli specjalnej podstawy, na której spoczywał cały korpus budowli. Wystepowały one już w pierwszej ćwierci XIV wieku na Kujawach i w Wielkopolsce, natomiast rozpowszechnienie ich stosowania przypada na wiek XV.
Koźlaki dotrwały bez zasadniczych zmian konstrukcyjnych do XX wieku i stanowiły najliczniejszą grupe wiatraków. Ich cechą charakterystyczną jest to, że cały budynek wiatraka wraz ze skrzydłami jest obracalny wokół pionowego, drewnianego słupa tzw. sztembra. Sztember podparty jest najczęciej czterema zastrzałami, a jego dolne zakończenie tkwi w dwóch krzyżujących się podwalinach. Tak skonstruowane podparcie budynku wiatraka nosi nazwę kozła. Ściany wiatraka posiadają konstrukcję szkieletową drewnianą i są ścianami wiszącymi zawieszonymi na koźle za pośrednictwem odpowiednich belek o bardzo dużych przekrojach poprzecznych ("mącznica" i "pojazdy"). Połączenie korpusu z kozłem było ruchome i umożliwiało obracanie wiatraka wokół jego osi.
Było to konieczne, gdyż młynarz musiał dostosować pozycję wiatraka do kierunku wiatru. W obróceniu całej konstrukcji pomagał mu wystający z tylnej (przeciwnej skrzydłom) ściany wiatraka specjalny długi dyszel wspópracujący z kołowrotem, za pomocą którego nastepowało nastawianie budynku śmigami do kierunku wiatru. Za pomocą dyszla koń lub dwóch mężczyzn mogło obrócić wiatrak, kierując go na wiatr.

wiatrak koźlak

Wiatrak koźlak posiadał trzy kondygnacje: kondygnacja dolna była wyłaczona z użytkowania, jako że była zajęta przez konstrukcję kozła, zaś na kondygnacji środkowej i górnej odbywała się produkcja mąki. Mechanizm mielący zboże, a więc złożenie kamieni młyńskich, znajdował się na III kondygnacji. Napęd urzędzeń młyńskich odbywało się za pomocą drewnianego wału skrzydłowego i osadzonego na nim koła palecznego, którego średnica dochodziła do 4 m. Wszystkie mechanizmy i przekadnie wykonane były z elementów drewnianych połączonych ze sobą bez użycia stali. Tak więc dawniej młynarz musiał być także wytrawnym cieślą.

do góry

wiatrak holenderski (wieżowy)

W wieku XVII zostaje wprowadzony w Europie nowy typ wiatraka o nieruchomym korpusie, oraz spoczywającą na nim obracalną bryłę dachu o podstawie kołowej obracającą się na łożysku posadowionym na oczepie wieęczącym ściany u góry. Zdolność obrotu "czapy" dachu o 360 stopni pozwalała na ustawianie powierzchni skrzydeł prostopadle do kierunku wiatru.

Wiatrak typu holenderskiego, murowany w Lędzinie , XIX w.(woj. zachodniopomorskie)

Pozostała czść budynku, założona na rzucie ośmioboku lub koła , drewniana lub murowana, nie zmieniała nigdy swego położenia. Ojczyzną wiatraków holenderskich, jak sama nazwa wskazuje, jest Holandia. Wiatraki holenderskie przyjęy się głównie na zachodnich i północnych rubieżach Polski począwszy od XVIII wieku, ale nigdy nie wyparły starszego typu wiatraków, czyli koźlaków.

Wiatrak typu holenderskiego , drewniany z Zygmuntowa , 1922 r.(woj. lubelskie)

Wnętrze holendra było w porównaniu z koźlakiem przestronniejsze i posiadało wiekszą powierzchnie użytkową, zaś liczba kondygnacji wahała się między 3 i 5. Skrzydła osadzone były na poziomym wale skrzydłowym zamocowanym w przestrzeni dachu. Ruch obrotowy tego wału przenoszony był przez koło paleczne na ruch obrotowy pionowego wału przechodzacego przez wszystkie kondygnacje. Pionowy wał obrotowy umieszczony w centralnym punkcie wiatraka umożliwiał dowolne umieszczanie maszyn na rónych kondygnacjach. Złożeń kamieni młyńskich mogło być wiecej niż w koźlakach i nie musiały sie one znajdować na najwyższej kondygnacji. Niektóre holendry posiadały całkowicie zautomatyzowany proces przemiału: wyposażane były w dodatkowe wirniki (prostopadłe do skrzydeł głównych) umożliwiajżce automatyczne ustawianie skrzydeł do kierunku wiatru, skrzydła były czasami wyposażane w specjalne żaluzje, które zmieniały swoje położenie w zależnosci od prędkości wiatru.

do góry

partlak

Wiatrak parltak zwany również rolkowym posiadał cechy wspólne zarówno z młynem kozłowym, jak i z holenderskim. Bryłą przypominał koźlaka (ściety ostrosłup na planie prostokąta w proporcjach zbliżonego do kwadratu, dach dwuspadowy z naczókiem od strony skrzydeł), zaś zasada obrotu budynku skrzydłami do kierunku wiatru zapożyczona została z holendra, z tym że płaszczyzna obrotu znajdowała się tutaj nisko, jak najbliżej terenu. W ten sposób cały budynek powyżej podmurówki był obracalny, a jego podstawę stanowiło łożysko kołowe (drewniany korpus paltraka spoczywał na specjalnych metalowych rolkach, które toczyły się po okrągłym torze jezdnym).

Wiatrak partlak z Budzynia , (woj. wielkopolskie, powiat Chodzież)

To techniczne udoskonalenie, ułatwiające manewrowanie wiatrakiem, wprowadzono właściwie dopiero w XIX wieku. Wiatraki rolkowe posiadały trzy kondygnacje, natomiast układ wnętrza zapożyczany był albo z koźlaków, albo z holendrów (występował wówczas pionowy wał przechodzący przez wszystkie kondygnacje).
Pierwsza stanowi fundament zbudowany na planie koła, wykonany z kamieni lub cegły. W fundament ten wbudowane są szyny wraz z urządzeniem , rolkami umożliwiającymi obrót budynku za pomocą dyszla kierujac go w stronę wiatru.

do góry

wiatrak sokólski

Odrębnym rodzajem wiatraków spotykanych jedynie w północno-wschodniej częci naszego kraju, w okolicach Sokółki k. Białegostoku, są wiatraki "sokólskie". Są to obiekty konstrukcją budynków i mechanizmów wewnętrznych zbliżone do "koźlaków". Ich cechą charakterystyczną są kamienne fundamenty w kształcie ściętego stołka, stanowiące ich podstawę.

Podstawa wiatraka sokólskiego z Minkowic, ok. 1900 r. (woj. podlaskie)

Stołek ten zwany kopcem, wykonany z polnych kamieni i cementowo-wapiennej zaprawy, pełnił funkcję podpory obrotowej młyna. W jego osi wmurowany jest słup,zwany sztembrem, na którym wspiera się budowla sięgająca drugiego piętra.

Tak zbudowane wiatraki występują w Polsce na bardzo ograniczonym obszarze (w trójkącie między Sokółką, Kuźnicą Białostocką i Krynkami), dlatego wydzielone zostały w osobną grupę i nazwane wiatrakami "sokólskimi".

Tekst opracowano przy wykorzystaniu literatury:
"W krainie sokólskich wiatraków", Dominika Karolczuk, "Globtroter" fragmenty artykułu.

do góry

wiatraki czerpakowe

Wiatraki czerpakowe były wiatarkami odwadniającymi czyli wyrżnia je mechanizm , który napedzają. Zdecydowałem się zamieścić je jako osobny typ wiatraka ponieważ szczególne jest ich znaczenie na ziemiach polskich.

Żuławski wiatrak czerpakowy (fotografia archiwalna)

W Polsce występowały wiatraki czerpakowe szczególnie na Żuławach, niestety nie zachował się w terenie żaden z nich. Koźlak był najpopularniejszym i najprostszym typem żuławskiego wiatraka odwadniającego.Jego nieduży budynek roboczy, o bryle zbliżonej do sześcianu, był osadzony na drewnianej lub ceglanej podmurówce i obracany do wiatru. Wiatraki czerpakowe stawiano nad kanałami wyposażonymi w odpowiednie śluzy. Rynny śluz były nieco szersze od łopat koła. Tymi rynnami wirujące czerpaki przepychały wodę do sąsiadującego z wiatrakiem wyższego akwenu. W okresach susz koła wirowały w kierunku odwrotnym. Z odwadniających stawały się... nawadniające.

do góry

wiatraki turbinowe

Wiatraki turbinowe to szczególny rodzaj młynów wietrznych. Zbudowane są z nieruchomego budynku posadowionego na stałe, posiadające koło wiatrowe lub turbinę osadzoną na niewysokim maszcie ustawiane do kierunku wiatru. Drewniany budynek z dwuspadowym dachem posiadał do kilku m2 powierzchni.

Wiatrak turbinowy z wsi Markowice Górne

Pierwsze tego typu samodzielne urządzenia, służące do mielenia ziarna, pojawiły się pod koniec XIX w. na Pogórzu Cieszyńskim i na Podkarpaciu. Aktualnie można je spotkać na terenie Górnego Śląska (powieterniok) i Malopolski. Na terenie Górnośląskiego Parku Etnograficznego w Chorzowie znajduje się wiatrak turbinowy z Zebrzydowic z 1904 roku. W miejscowości Ropa koło Gorlic powstała spora liczba wiatraków turbinowych zwanych wiatrakami ropskimi. Były one konstruowane przez reemigrantów z USA w latach 50-tych XX w.

do góry